Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçelerinde meydana gelen ve toplam 10 ili etkileyen 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki depremler, Türkiye tarihinin en yıkıcı depremleri oldu.
Ülkeyi derinden sarsan depremler 10 ili (5 büyükşehir olmak üzere) etkiledi. Kahramanmaraş, Kilis, Diyarbakır, Adana, Osmaniye, Gaziantep, Şanlırurfa, Adıyaman, Malatya ve Hatay) derinden etkilenmiş.
Bugün deprem bölgesine giden Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, son tespitlere göre 6 bin 444 binanın yıkıldığını açıkladı.
Uzmanlar, düşey doğrultu atımlı bir fay sınırında meydana gelen Kahramanmaraş merkezli sarsıntıların, yüzeye çok erken olur ve hatanın türü nedeniyle epeyce haşinbunu vurguluyor.7 büyüklüğündeki bir depremin sismografik aktivitesinin 6 büyüklüğündeki bir depremden 10 kat daha ağır olduğu söyleniyor.
Bu kadar yıkıcı ve art arda gelen sarsıntılar nasıl ölçülür? Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü’nün sarsıntıların oluşumu ve ölçümü ile ilgili tanımı şu şekildedir:
1. BÜYÜKLÜK NE DEMEK?
“Deprem, yer kabuğunun makul bir derinlikte kırılan son gerilme etkisi olarak tanımlanabilir. Sarsıntının büyüklüğü, kırılan yüzeyin boyutunun ve bunun ürettiği güç seviyesinin bir ölçüsüdür. Örneğin, bir deprem M=2.0 büyüklüğündeki bir deprem yerin derinliklerinde yaklaşık olarak futbol sahası büyüklüğünde bir kırılmaya neden olur.Büyüklük bir birim artarsa yani 3.0 büyüklüğünde bir şok meydana gelmişse bir alanın kırıldığı anlaşılır. yaklaşık 10 futbol sahasına eşit kırılmıştır.
Gerçekte depremin büyüklüğü sadece kırılan yüzeyin alanıyla orantılı değildir. Boyutu etkileyen diğer iki faktör vardır: vuruş ve sertlik (sertlik). Atim, kırık yüzeyin her iki tarafındaki kayaların birbirine göre ne kadar yer değiştirdiğini gösterir. Berklik, kırılan kayaların sertliğine bağlı olan bir parametredir. Ancak sarsıntının olduğu derinliklerde Berklik değeri hemen hemen her zaman birebirdir ve sabit kabul edilebilir. Atış maliyetinin her zaman kırılan yüzeyin boyutuyla orantılı olduğu gözlemlenmiştir. Bu nedenle sadece kırılan bölgenin alanının tahmini boyutunun bilinmesi için yeterli kabul edilebilir.
BOYUT NEDİR?
Depremi oluşturan kırılma genellikle yer kabuğunun derinliklerindedir ancak büyük depremlerde yer yüzeyine ulaşır ve fay kırıkları dediğimiz yüzey kırıkları oluşturur. Bir sarsıntı olduğunda, derindeki kırığı doğrudan görmek mümkün olmadığı için dolaylı olarak onun alanını varsaymak zorunda kalıyoruz. Yani deprem kırığının kendisini görmesek de oluşturduğu etkileri inceleyerek büyüklüğü hakkında fikir sahibi olabiliriz.
Örnek olarak birisi havuza bir taş atıyor ama taşın boyutunu bilmiyoruz. Havuza düşen taşın çıkardığı sesi dinleyerek veya havuzdaki dalgalanmaların boyutuna bakarak taşın küçük mü büyük mü olduğunu tahmin edebiliriz. Depremin büyüklüğünü tahmin etmek de benzer bir süreçtir. Sallama aynı zamanda yer kabuğunda havuzdaki suya benzer dalgalanmalar yaratır.
Yerkabuğundaki dalgalanmaları ölçmek için sismometre adı verilen cihazlar kullanılır. Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, büyüklük hesaplanırken depremin merkezinin doğru olarak belirlenmesi esastır. Havuza atılan taş örneğine dönecek olursak, kaynak noktasından uzaklaştıkça su üzerinde oluşan dalgaların genliği giderek azalır. Bu nedenle, dalgalanmaların genliğini yorumlarken, ne kadar uzaklıktan geldiğini bilmek bir kuraldır. Dikkate alınması gereken değerli bir nokta, yerkabuğunun hiçbir zaman havuz suyu, katmanlar, kıvrımlar gibi basit bir yapıya sahip olmamasıdır. Çok karmaşık bir dokuya sahiptir. Bu nedenle depremlerin neden olduğu yerkabuğu dalgalanmaları yayılma yönüne göre çok farklı değişimlere uğrayabilmektedir. Bu olası etkiler göz önüne alındığında, tek bir sismometrenin birden fazla kez sonuçları büyüklüğünü belirlemek için yeterli değildir. Farklı yönlerden ve farklı mesafelerden sarsıntıyı izleyebilen birçok sismometre ölçümünün ortalaması alınarak daha güvenilir bir sonuç elde edilir.
NEDEN BİRDEN FAZLA BOYUTLU DEPREM TARİFLERİ VAR?
Yukarıda bahsedildiği gibi dolaylı olarak yapıldığı için sarsıntının büyüklüğünü belirlemek kolay değildir. Ayrıca, deprem büyüklüğünü belirlerken ölçeğin tamamı için tek bir prosedür kullanmak ne yazık ki mümkün değildir. Belli bir büyüklük aralığında ve belli bir mesafedeki sarsıntılar için belirli bir formül geçerliyken, daha büyük veya daha uzak sarsıntılar için farklı yöntemler kullanılmalıdır.
Örnek olarak bir depremin büyüklüğünü belirlemeyi bir kişinin yaşını belirlemeye benzetebiliriz. Yirmi yaşından küçüklerin yaşını tahmin etmek için o kişinin boyuna bakmak yeterlidir. Ancak yirmi yaşın üzerindeki kişilerde boy çok fazla değişmeyeceği için yaşı anlamak için farklı bir özelliğe, örneğin saçların beyazlaması veya ciltteki kırışıklıklara bakarak bir varsayımda bulunmamız gerekir. Aynı şekilde depremin büyüklüğünü belirlerken de bulunduğumuz mesafeye ve depremin büyüklüğüne göre farklı formüllere başvurmak durumunda kalıyoruz. Hatta bu farklı yöntemler depreme olduğu gibi uygulanırsa farklı maliyetler elde etme olasılığı da vardır. Ancak en güveniliri o boyuta ve mesafeye en uygun yöntemin sonucudur.
BOYUTU ÖLÇMENİN KAÇ YOLU VARDIR?
Zamana Bağlı Boyut (Md)
Daha büyük bir sarsıntının sismometrede daha uzun süre salınımlara neden olacağı prensibine dayanmaktadır. Depremin sismometrede ne kadar süreyle periyodik titreşim oluşturduğu ölçülür ve sarsıntının merkezinden olan mesafeyle ölçeklenir. Bu yol küçük (M<5.0) ve yakın (Mesafe<300 km) depremler için kullanılmaktadır.
Yerel (Yerel) Boyut (Ml)
Bu yol, 1935’te Richter tarafından sarsıntıları ölçmek için önerilen ilk formüldür. Havuza atılan bir taş örneğine geri dönecek olursak bu yöntem, taşın suya çarptığında oluşturduğu ses dalgalarının suya yerleştirilmiş bir mikrofonla dinlenmesine benzetilebilir. Ses kaydındaki en yüksek genlik maliyeti mesafe ile ölçeklendirilerek taşın boyutu hakkında bilgi verecektir. Bire bir ilkesi, sarsıntının büyüklüğünü tahmin ederken uygulanır. Bu yol ayrıca nispeten küçük (6.0 büyüklüğünden daha az) ve yakın (700 km’den daha az mesafe) depremler için kullanılır. Gerçek maliyetleri bulmak için sismometrelerin çok uygun şekilde kalibre edilmesi önemlidir.
Yüzey Dalga Büyüklüğü (Ms)
Bu formül, ilk iki yöntemin yetersiz kaldığı büyük sarsıntıları (M>6.0) ölçmek için geliştirilmiştir. Havuz örneğine dönecek olursak, su yüzeyinde oluşan ve merkezden çemberler halinde yayılan dalgaların en yüksek genliklerinin ölçülmesi esasına dayanır. Bu tür dalgalar, yeryüzündeki kaynaktan çok uzak mesafelere yayılabilir. Diğer sistemlerin aksine bu sistemin güvenilirliği uzun mesafe ölçümlerinde daha da artmaktadır.
Vücut Dalga Boyutu (Mb)
Bu yöntem Yüzey Dalgası yöntemine benzer, tek farkı yüzeyden yayılan dalgalar yerine derinliklerde yayılan dalgaların kullanılmasıdır. Havuz örneğine geri dönersek taşın suya çarpmasıyla oluşan ses dalgaları (akustik dalga) suda çok uzak mesafelere yayılabilir. Bu ses dalgaları bir mikrofonla dinlenebilir ve ulaştıkları en yüksek genlik taşın boyutu hakkında bilgi verir. Durum deprem için de benzer. Ancak yer kabuğunda sadece ses dalgası değil, kayma dalgası adı verilen başka bir dalga türü de üretilir. Bu iki tür dalganın tümüne Cisim Dalgaları denir. Bir mikrofondan farklı olarak, sismometreler her iki dalga türünü de (Vücut Dalgaları) kaydedebilir.
Moment Büyüklüğü (Mw)
Bu boyut türü, diğerlerine kıyasla en güvenilir olanıdır. Bilim dünyasında bir deprem için moment büyüklüğü hesaplanabiliyorsa diğer büyüklük türlerine ihtiyaç olmadığı düşünülmektedir. Bunların herhangi birini belirlemekten çok daha karmaşıktır. Temel olarak, deprem oluşumunun matematiksel bir modelini oluşturmaya karşılık gelir. Bir araştırmacının yapabileceği bilimsel bir çalışma süreci ile hesaplanabilir ve bu nedenle hesaplamaların makul bir süre alması kaçınılmazdır. Sadece dünyadaki birkaç gözlemevinde makul büyüklüğün üzerindeki depremler için rutin olarak hesaplandığından, otomatik olarak uygulanması zordur. Uygulamada, Moment Büyüklüğü yalnızca belirli bir büyüklüğün üzerindeki titreşimler için hesaplanabilir (M>4.0).”
